Во поучните (паранетички) делови на крајот од секое негово послание, Павле објаснува како следбеникот на Христос треба да живее радикално поинаков живот – според небесни, а не земни мерила. Овие вредности оставиле длабоко влијание врз христијанските општества низ вековите. Павле ги возвишува доблестите како: сочувство, добрина, трпение, прошка, љубов, мир и благодарност. Од друга страна, ги осудува: нечесноста, похотата, алчноста, гневот, клеветата, срамниот говор, лагата и расната поделеност. Неговите списоци на добродетели и пороци се слични со оние што се среќаваат во грчко-римската литература од неговото време. Павле строго ја осудува сексуалната неморалност, велејќи: „Бегајте од блуд! Секој друг грев што ќе го направи човекот е надвор од телото; а кој блудствува, греши против своето тело“ (1 Кор. 6:18). Со ова тој е доследен на моралните закони од Стариот Завет и на учењата на Исус Христос (Матеј 5:27–28; 1 Кор. 6:9 и понатаму; Ефесјаните 5:21–33; Колосјаните 3:1–17). Меѓу другото, Павле пишува и за: слободата во Христос (Галатјаните 5; 1 Кор. 8; Колосјаните 2:6–23), правилното богослужение и црковната дисциплина (1 Кор. 11), единството меѓу верниците (1 Кор. 1:10–17; Ефесјаните 4:1–6), и бракот (1 Кор. 7; Ефесјаните 5:21–33).
Се чини дека тој лично претпочитал безбрачен живот, пишувајќи дека „неженетиот човек или жена, бидејќи се слободни, му служат на Христос“ (сп. 1 Кор. 7:22 и 25), иако наведува дека нема конкретна заповед од Господ по тоа прашање. Сепак, врз основа на неговите поуки, христијанската традиција често барала безбрачност кај свештениците или духовните служители.
Во однос на ропството, Павле ги прифаќал општествените норми на своето време. Некои го критикуваат за тоа што не го осудил експлицитно ропството во Посланието до Филимон, но таквата критика може да се смета за ретроспективна проекција од денешна перспектива, бидејќи христијанските движења за укинување на ропството се појавиле дури кон крајот на 18. век. Сепак, Павле дава пасторална утеха и поттик на робовите кои станале верници, признавајќи дека, и покрај нивната различна општествена положба, во повисока духовна смисла – робот и господарот се браќа во Христос. Павле не само што воспоставува нова културна свест и општество засновано на милосрдие, туку истовремено го поткопува и римскиот авторитет преку својот јазик и постапки. Тој користи титули за Исус кои исто така биле присвоени од страна на римските императори. Август, на пример, ги присвоил титулите „Господар над господарите“, „Цар над царевите“ и „Син Божји“ (бидејќи бил посвоен син на Јулиј Цезар, кого го прогласил за бог). Кога Павле го нарекува животот на Исус „Блага Вест“ (на грчки евангелион), тој повторно користи термин што веќе бил употребуван за Август. Античките римски натписи го нарекувале Август „евангелион“ – добра вест за Рим. Со ваквата терминологија, Павле ја проширува етиката на Исус преку зборови и концепти блиски и разбирливи за неговата сопствена епоха. Ако Исус е „Господар“, тогаш Цезар не е – и така натаму. Основната порака е дека животот на христијанинот не треба да се темели на надеж во тоа што Римската империја може да понуди (правна, воена и економска предност) или што фарисејскиот систем нуди (заслуго-засновано спасение), туку на надежта во Воскресението и Божјите ветувања преку Исус. Христијанството кое Павле го замислува е вера во која верниците живеат ослободени од нормите на римското и еврејското општество, за да можат слободно да го следат ветувањето за веќе воспоставеното, но сè уште нецелосно откриено Царство Божјо – како што го најави Исус, а го воспостави со своето воскресение. Навистина поткопувачката природа на Павловата етика не се состои во тоа Црквата да го руши Римското царство – откупот веќе е ветен – туку во тоа Црквата да не дозволи таа самата да биде поткопана и заробена од Царството додека го чека Христовото враќање.
Учењето на Павле за улогата на жените Ставовите на Павле за жените често се сметаат за контроверзни. Тој јасно вреднува и признава служба на жени, пофалувајќи неколку, како на пример: „Фива, нашата сестра, која е слугинка на Црквата“ (Римјаните 16:1), додека стихот: „во Христос нема машко ни женско“ силно сугерира на еднаквост (Галатјаните 3:28).
Од друга страна, Павле изгледа дека ја прифаќа општествената норма за потчинетост на жените како дел од „природниот поредок“ (1 Кор. 11:7–9), а во 1 Кор. 14:34 дури им забранува на жените да зборуваат за време на богослужбата. Сепак, други стихови (како 1 Кор. 11:5) сведочат дека жените се молеле и прорекувале во Црквата, под услов да ја покриваат главата. Некои истражувачи веруваат дека одредени Павлови насоки за жените во Коринтските посланија се однесувале на специфичен контекст, а не биле наменети како трајна наредба. Укажуваат дека во Коринт тогаш била раширена паганска култна проституција, во која жените, провокативно облечени, служеле како „свештенички-проститутки“. Павле, според ова толкување, имал намера да воспостави ред во новоформираната христијанска заедница, одвраќајќи ги жените од такви појави. Дека Павле зборува за зачувување на редот, покажува и контекстот: „зашто Бог не е Бог на неред, туку на мир“ (1 Кор. 14:33), што непосредно претходи на стихот за молчењето на жените. Ако Павле навистина поставувал трајни ограничувања, тоа би било во спротивност со неговата друга поука за слободата: „Зарем не сум слободен?“ (1 Кор. 9:1), и со сопствената воздржаност што ја фали кај себе и кај другите.
Учењето на Павле за Евреите
И самиот Евреин, Павле се борел со судбината на своите сонародници Евреи кои не го прифатиле Христос. Тој од прва рака го познавал нивното прогонство на црквата, а понекогаш и тој ги навредува: „Евреите, кои го убија и Господ Исус и пророците, и нè изгонија, и не му угодуваат на Бога и им се спротивставуваат на сите луѓе [од спасението] со тоа што нè спречуваат… но Божјиот гнев конечно дојде врз нив.“ (1 Солуњаните 2:14-16) Ова сигурно беше премногу човечка реакција на човек кој страдаше од нетолерантните Евреи од неговото време, и не беше наменета да биде суд за сите времиња.
Во Посланието до Римјаните, во еден порефлективен момент, Павле страдаше за своите сонародници Евреи. Не можеше да поверува дека Бог го напуштил својот народ, спротивно на она што подоцна се појави како традиционално учење на христијанската црква. Наместо тоа, тој ги пофали Евреите за нивната „ревност за Бога“ и наведува дека Бог не го „отфрлил својот народ“. Наместо тоа, откако полнотата на незнабошците ќе биде донесена во заветот, Евреите ќе бидат повторно накалемени на лозата: „И така целиот Израел ќе биде спасен“ (Римјаните 11:26). Ова е и мистерија и есхатолошки чин.
Е. П. Сандерс во својата влијателна книга „Павле и палестинскиот јудаизам“ тврди дека јудаизмот од времето на Павле е погрешно карикатуриран од конвенционалното протестантско толкување на теологијата на Павле. Сандерс вели дека е погрешно да се мисли дека јудаизмот од првиот век бил религија на „дела“, според која Евреите верувале дека мора да го заработат своето спасение со држење на Законот, и затоа кога Павле зборувал за „оправдување преку вера“, тој се осврнувал на нов начин на спасение ориентиран кон дела (да се биде прогласен за праведен од Бога) објавен во Христос. Сандерс истакнува дека за Евреите од првиот век до денес, Законот трасира пат на светост за народот на заветот; не станува збор за извршување дела со цел да се постигне спасение. Евреите, напротив, се оправдани со тоа што се во заветот, а не со своите дела.
Делото на Сандерс разоткрива вообичаена христијанска карикатура на јудаизмот. Покрај тоа, сугерира дека традиционалното протестантско разбирање на доктрината за оправдување можеби треба да се преиспита.
Наследството на Павле за христијанската реформа
Теологијата на Павле е извонредно плоден извор на идеи. Неговите идеи, кои во некои точки се радикални, а во други точки конзервативни, ја обликуваат христијанската теологија два милениума. Затоа, Павле привлекува и обожаватели и критичари. Во модерното време, Павле стана громобран за радикални теории за христијанството.
Еврејски и муслимански ставови за Павле
Бидејќи Павле е одговорен повеќе од кој било друг за обликувањето на христијанството во универзална религија и отсекувањето на многу од неговите еврејски корени во процесот, проценката на Павле често е дел од еврејската рефлексија за христијанството и христијанската рефлексија за еврејско-христијанскиот однос.
Павле, изумителот на христијанството
Меѓу Евреите, широко е прифатено мислењето дека Павле го „измислил“ христијанството со комбинирање на секташкиот јудаизам на Исус и неговите еврејски следбеници со хеленистичките религиозни идеи. Тие го гледаат Павле како отпадник од јудаизмот. Додека учењата на Исус Евреинот може да бидат основа на христијанската етика, тие ги гледаат учењата на Павле како основа на оние христијански верувања што го одделуваат од јудаизмот, особено помирителната смрт на Исус и концептот на првородниот грев.
Водечки поборник на ова гледиште е талмудскиот научник Хајам Макоби во своите книги „Создавачот на митови“ и „Павле и хеленизмот“. Тој забележува дека Павле бил воспитан во средина презаситена со популарните хеленистички мистериозни религии со нивните умирачки и воскреснати божества спасители. Иако некое време станал фарисеј кој се надевал дека ќе стане еврејски научник, делото на Павле, прогонувајќи ги непријателите на Првосвештеникот, довело до внатрешен конфликт во неговиот ум, кој се манифестирал додека патувал во Дамаск на тајна мисија. Макоби верува дека откровението на Павле всушност било разрешница на неговото поделено јас. Павле последователно ги споил мистериозните религии, јудаизмот и страдањата на Исус во едно сосема ново верување, центрирано на смртта на Исус како мистична жртва за искупување. Макоби тврди дека Павле измислил многу од клучните концепти на христијанската религија и дека евангелијата и другите подоцнежни христијански документи биле напишани за да ги одразат ставовите на Павле, а не автентичниот живот и учење на Исус. Макоби, исто така, негира дека Павле некогаш бил образован Евреин и дека неговите тврдења за фарисејско образование биле лажни, посочувајќи на пасуси во Павловите писанија писанија кои го откриваат неговото непознавање на еврејскиот закон.
Џозеф Клауснер (1874-1960) верувал дека Павле „го негира јудаизмот“. Павле сакал јудаизмот да биде од универзално, не само од национално значење, и знаел дека срцата на незнабошците плачат за спасител, па затоа им понудил еден, духовизирајќи го „некогашниот Исус од крв и тело“ (449). Сепак, универзализирајќи го јудаизмот, рекол Клауснер, Павле „заедно со чудните… [и] суеверни“ поими за умирачки и воскреснувачки спасител и Месија кој веќе дошол, им овозможил на „незнабошците [да] ја прифатат… еврејската Библија“ како „темел и основа“ на нивната вера и затоа може да се опише како „подготвувач на патот за Кралот-Месија“ кој допрва треба да дојде (1944, 610). Вистинскиот Исус ги насочил луѓето кон Бога, а не кон себе.
Во истата линија на размислување, некои муслимански научници сметаат дека Павле го искривил вистинското учење на Исус. Ибн Тејмија (починал 1328) напишал дека Павле изградил „религија од две религии - од религијата на монотеистичките пророци и од религијата на идолопоклониците“ (Мишел 1084, 346). Муслиманите, кои цврсто го отфрлаат обожувањето на Исус, понекогаш го обвинуваат Павле за она што го сметаат за ова христијанско отстапување, кое е осудено во Куранот. Така, Бавани (1977) пишува дека „поради Павле, Исус стекнал двојна личност и станал и Бог и Човек“ (187). Рахим (1977) вели дека Павле создал мешавина од еврејски унитаризам и паганска филозофија. Тој „знаел дека лаже“, но верувал дека целта ги оправдува средствата (71). Во овој процес, „Исус бил обожуван и зборовите на Платон биле ставени во неговата света уста“ (72). Вистинското христијанство било претставено од Варнава (некогашен придружник на Павле, Дела 13:1) кој подоцна се одделил од него (Дела 16:39). Многу муслимани веруваат дека текстот наречен Евангелие по Варнава е автентичен инџил, или Евангелие. Рахим вели дека Варнава, а не Павле, „се трудел да се држи до чистото учење на Исус“ (51).
Максуд (2000) смета дека е значајно што Маркион го сметал Павле за единствен вистински апостол, нагласувајќи го целосното раскинување со јудаизмот (91). Таа, исто така, смета дека е веројатно практиката на Господовата вечера, како жртвен оброк, да започнала со Павле, како и Тринитаријанецот (251; 208). Бидејќи муслиманскиот Исус не умрел на крстот, централното место на крстот во голем дел од христијанската мисла се смета за иновација и често му се припишува на Павле, кој можеби го помешал вистинскиот Исус за кој знаел многу малку, со митски или легендарен Исус (Максуд, 105). Така, ако Црквата морала да се потпира на писмата на Павле, кој очигледно малку се грижел за земниот живот на Исус, „таа немаше да знае речиси ништо за… Исус“ (107).
Иако е погодно за муслиманите да го обвинуваат Павле за сите таканаречени христијански отстапувања, постојат значителни докази дека раните христијани пред Павле цврсто верувале дека Исус умрел на крстот и дека Господовата вечера ја воспоставил самиот Исус, додека доктрината за Тројството и христологијата што го изедначувале Исус со Бог веројатно се развиле по Павле.
Павле, еврејскиот инклузионист
Спротивното мислење првпат го изнесе рабинот Јаков Емден (1697–1776), врз основа на средновековните наративи на Јешу од Толедот, дека Савле од Тарс бил побожен и учен фарисеј, кој (отстапувајќи од своите рани шамаитски ставови) почнал да верува во спасение за незнабошците. Под водство на учениот и побожен Симон Кефа (т.е. Свети Петар), тој започнал со рафинирање на ноева религија за незнабошците заснована околу движењето на Исус. Павле ја потврдил предноста на Евреите во тоа што им се доверени небесните пророштва и во држењето на товарот на Законот. Но, тој се спротивставил на еврејските христијани кои инсистирале (под некакво шамаитско влијание) дека незнабошците се надвор од спасението освен ако не станат Евреи. Сепак, Павле инсистирал секој маж роден од Еврејка да биде обрежан (на пример, Тимотеј врз кого самиот ја извршил церемонијата) и да живее според Законот.
Во последниве години, можеби најпримерните развивачи на гледиштето на Емден се православниот рабин Харви Фалк и Памела Ајзенбаум. Според ова гледиште, Павле се смета за рабин кој ја разбрал пресудата дека, иако би му било забрането на Евреин, шитуф (верувањето во божественото преку името на друг) би било дозволено за не-Евреин и покрај забраната на Ное за идолопоклонство.Повторно, кога им зборувал на Елините за божественост во нивниот пантеон наречена „Непознатиот Бог“ (Дела 17:23), може да се разбере дека се обидувал да ги депаганизира нивните домородни религии заради сопственото спасение.
Други еврејски писатели кои го фалат Павле како Евреин кој бара еврејски одговор на проблемот со вклучување на не-Евреите во сферата на спасението се Ричард Рубенштајн, кој во „Мојот брат Павле“ (1972) напишал дека иако не може да го сподели одговорот на Павле, кој бил да го види Христос како конечно „решение за проблемите на човештвото“ во однос на Бога, тој можел „силно да сочувствува со него“ (22). Тој го сметал Павле како експлицитен начин да го потисне она што е потиснато во јудаизмот. Самуел Сандмел (1958) го нарекол Павле „религиозен гениј“ за кого законот и Светото писмо не биле фиксирани, туку „континуирана работа“. Тој не се сметал себеси за „отстапник од Светото писмо, туку од Законот затворен во него, бидејќи откровението содржано во Светото писмо не завршило“ (59-60)./МИА.